อุปกิเลส ๑๖ (เครื่องเศร้าหมองใจ ๑๖ ข้อ)
อะภิชฌาวิสะมะโลโภ
ความโลภเพ่งเล็งอยากได้ของเขา
โทโส
ความประทุษร้ายเขา
โกโธ
ความโกรธเคืองเขา
อุปะนาโห
ความผูกเวรหมายมั่นกัน
มักโข
ความลบหลู่ดูถูกเขา
ปะลาโส
ความยกตัวขึ้นเทียมเขา
อิสสา
ความริษยาเขา
มัจฉะริยัง
ความตระหนี่เหนียวแน่นเกียจกัน หวงข้าวหวงของและวิชาความรู้ที่อยู่อาศัย
มายา
ความเป็นคนเจ้าเล่ห์เจ้ากล
สาเถยยัง
ความโอ้อวดตัวให้ยิ่้งกว่าคุณที่มีอยู่
ถัมโภ
ความแข็งกระด้างดื้อดึง เมื่อเขาสั่งสอนว่ากล่าวโดยธรรมโดยชอบ
สารัมโภ
ความปรารถนาไม่ยอมตาม หาเหตุผลมาอ้างทุ่มเถียงต่างๆ
เมื่อขณะเขาว่ากล่าวโดยธรรมโดยชอบ
นาโม
ความเย่อหยิ่ง ถือเรา ถือเขา ถือตัว ถือตน
อะติมาโน
ความดูถูกล่วงเกินผู้อื่น
มะโท
ความเมาหลงในร่างกายที่ทรุดโทรมด้วยความชรามีอยู่ทุกๆวัน
มาสำคัญว่ายังหนุ่มยังสาว ประมาทไป
และเมาหลงในร่างกายที่ป่วยไข้อยู่เป็นนิจ
ต้องกินยา คือข้าวน้ำทุกเช้าค่ำ
มาสำคัญว่าไม่มีโรค เป็นสุขสบาย ประมาทไป
และเมาหลงในชีวิตที่เป็นของไม่เที่ยง
พลันดับไปดั่งประทีปจุดไว้ในที่แจ้งฉะนั้น
มาสำคัญว่ายังไม่ตาย ประมาทไป
ปะมะโท
ความเมามัวทั่วไป
อารมณ์อันใดที่น่ารักก็ไปหลงรักอารมณ์เหล่านั้น
อารมณ์อันใดที่น่าชังก็ไปหลงชิงชังโกรธต่ออารมณ์เหล่านั้น
บรรจบเป็นอุปกิเลสเครื่องเศร้าหมองใจ ๑๖ ข้อ
จิตเศร้าหมองด้วยอุปกิเลสข้อมดข้อหนึ่งดังว่ามานี้แล้ว
จิตนั้นล้วนเป็นบาปเป็นอกุศลหมดทั้งสิ้น
